Fot. Z. Zagrodzki
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! | T jak tojad
Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd poświęcamy im nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski.
Rycerze leśnych parowów
Wędrowca, zabłąkanego późnym latem w głuszy mrocznych, śródleśnych jarów Wysoczyzny Elbląskiej, oczarować niespodziewanie może widok obsypanych błękitnofioletowymi kwiatami wysokich, wiotkich roślin, z gracją pochylających się nad przejrzystymi wodami wartkich, kamienistych strumieni. Piękne, okazałe kwiaty, skupione w rozpierzchłe kwiatostany, mają osobliwą postać wysokich szyszaków, czyniąc rośliny podobne drużynom rycerzy, strzegącym jakiejś tajemnicy skrytej na dnie zapomnianych parowów. Nadlatują doń zewsząd leśne trzmiele, które w poszukiwaniu nektaru wnikają przez otwarte przyłbice w głąb przedziwnych hełmów.
Z dwunastu rodzimych gatunków tojadów, roślin wybitnie górskich, jedynie opisywany wyżej tojad dzióbaty (Aconitum variegatum) liczniej pojawia się na nizinach, jednakowoż też zazwyczaj w krajobrazie wyżynnym. Stosunkowo duża ilość stanowisk tej dość rzadkiej w sakli Polski rośliny znajduje się na obszarze Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego.
Tojad dzióbaty jest rośliną dorastającą do ponad dwóch metrów wysokości, o wiotkich, łukowatych pędach, pojedynczych lub słabo rozgałęzionych. Liście ma głęboko 5- do 7-dzielnie dłoniasto wcinane, grubo ząbkowane. Korzeń jest bulwiasto zgrubiały.
Na jednym osobniku kwiaty dolne rozwijają się wcześniej niż górne; są wybitnie przedprątne, a więc pręciki dojrzewają wcześniej niż słupki, co chroni kwiat przed samozapyleniem. Zapylenia dokonują różne gatunki trzmieli. Owocem jest wielonasienny mieszek; nasiona są koloru brązowoczarnego z jasnym prążkowaniem, trójkanciaste.
Trudne jeszcze do odnalezienia w wiosennym runie, tojady zaczynają kiełkować na Wysoczyźnie Elbląskiej w pierwszej dekadzie kwietnia. Zawiązki kwiatów na najwyższych roślinach pojawiają się w końcu lipca, a pierwsze kwiaty rozwijają w połowie sierpnia; pełnia kwitnienia przypada na koniec tegoż miesiąca. W ciemnych lasach liściastych szlachetne te rośliny jako jedne z ostatnich żegnają odchodzące lato; na dnie głębokich wąwozów, gdzie dociera najmniej promieni słonecznych, kwitnące osobniki można jeszcze spotkać pod koniec września.
Zasięg tojadu dzióbatego obejmuje Europę środkową i południową. Występuje na siedliskach wilgotnych, preferując kamieniste lasy, zarośla i łąki w dolinach rzek górskich i wyżynnych. Rośnie zazwyczaj w niewielkich grupach, czasem jednak tworzy skupienia do kilkudziesięciu osobników. Rośliną często towarzyszącą tojadowi dzióbatemu jest rutewka orlikolistna.
Tojad jest rośliną trującą: zawiera akonitynę, którą stosowano kiedyś jako truciznę nazywaną, z racji podobieństwa działania, „arszenikiem roślinnym”.
Ze względu na niszczenie podczas regulacji rzek naturalnych siedlisk tojadu dzióbatego, narażony jest on na wymieranie. W Polsce wszystkie gatunki tojadów objęte są ochroną gatunkową.
Zbigniew Zagrodzki
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
Niniejszy artykuł wraz ze zdjęciami ukazał się w 2006 r., w trzecim numerze kwartalnika „Natura – Przyroda Warmii i Mazur”; autor wyraża zgodę na jego przedruk.
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! Zapraszamy do lektury:
A jak Abegg | A jak aster solny
B jak bielik | B jak Bażantarnia
D jak dzięcioł | D jak domy podcieniowe
E jak Elbląskie Towarzystwo Starożytności | E jak Elfrida
F jak flora wiosenna | F jak folwarki
G jak głazy narzutowe | G jak gody wiosenne
H jak Hoggo | H jak Huta Żuławska
J jak jeleń sika | J jak jaskółki
K jak kruszczyki | K jak krajobraz kulturowy
L jak lepiężnik | L jak lilia złotogłów
Ł jak Łęcze | Ł jak łuskiewnik
M jak miodunka | M jak marzanka wonna
N jak Natura 2000 | N jak Nadbrzeże
O jak orzesznica | O jak olsza
P jak pomniki przyrody | P jak pióropusznik strusi
R jak rezerwat przyrody | R jak rzekotka drzewna
S jak Szlak Kopernikowski |S jak szlaki rowerowe
Ś jak Święty Kamień | Ś jak śledziennica skrętolistna
U jak uszatka | U jak użytki ekologiczne
