Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd poświęcamy im nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski. 

S JAK STORCZYKI

Myśląc o storczykach na ogół wyobrażamy sobie piękne, okazałe kwiaty, które widujemy w oranżeriach, albo kupujemy w doniczkach do domu. U nas w kraju również rosną dzikie gatunki storczyków. Niektóre z nich są małe i niepozorne, inne mają piękne barwne kwiaty i wszystkie są objęte ochroną prawną.

Storczyki w Polsce

Storczyki występujące w Polsce zaliczane są do dwóch rodzin: obuwikowatych i storczykowatych. Ta pierwsza rodzina jest reprezentowana przez jeden gatunek: obuwika pospolitego, o bardzo dekoracyjnych kwiatach, który kiedyś występował na Wysoczyźnie Elbląskiej, ale już od lat nie był tutaj obserwowany.

Do rodziny storczykowatych należy wiele gatunków, w tym rosnące na Wysoczyźnie Elbląskiej: podkolany, stoplamki, kruszczyki, storczyki czy gnieźnik. Oba gatunki podkolanów  mają białe lub białawożółte kwiaty. Kruszczyki, w zależności od gatunku i formy barwnej, mają kwiaty zielonożółte, zielone z różowym lub fioletowym nalotem lub czerwonopurpurowe. Z kolei  stoplamki, zwane także kukułkami, mają kwiaty różowe do ciemnoczerwonych lub czerwonofioletowych. W podobnej kolorystyce są kwiaty występujących na Wysoczyźnie gatunków z rodzaju storczyk: od bladoróżowej do ciemnoczerwonej barwy. Natomiast gnieźnik leśny jest cały (pęd, liście i kwiaty) jasnobrązowy. Jest on rośliną bezzieleniową, czerpiącą substancje odżywcze od grzyba, z którym jest w symbiozie.

Charakterystyczne kwiaty storczyków

Wszystkie kwiaty storczyków, niezależnie od ich wielkości, koloru i liczby (mogą występować pojedynczo lub zebrane w kwiatostany, liczące od kilku do kilkudziesięciu kwiatów), mają wspólne cechy: są grzbieciste (czyli można poprowadzić tylko jedną oś symetrii), listki okwiatu są ustawione w 2 okółki: wewnętrzny i zewnętrzny, po 3 listki w każdym, jeden z listków okwiatu jest przekształcony w tzw. warżkę, stanowiącą „lądowisko” dla owadów, a często przywabiające je swoim kształtem i barwą (czasem stanowiące pułapkę – np. w obuwika), oraz mają charakterystyczną ostrogę. Kwiaty zazwyczaj są skręcone w różnym stopniu wokół własnej osi (choć są wyjątki od tej zasady). Storczyki zazwyczaj pachną słabo lub nie pachną w ogóle, ale np. rosnące na Wysoczyźnie Elbląskiej podkolany pachną bardzo przyjemnie (choć dopiero wieczorem i w nocy bo przywabiają motyle nocne).

Trudne jest życie storczyka

Zacznijmy od początku, czyli od nasion. Nasiona storczyków są bardzo małe i z tego też powodu nie mają bielma – substancji odżywczej, jaką zwykle zawierają nasiona innych roślin. Są roznoszone przez wiatr, a gdy dostaną się do gleby, to nie są w stanie samodzielnie żyć. Potrzebna im symbioza z grzybem, który mógłby dostarczać im substancje odżywcze (same są w stanie pobierać tylko wodę). Dopiero jeśli strzępki grzyba wnikną do nasiona – takie połączenia grzyba z korzeniem roślin nazywamy mikoryzą – storczyk jest w stanie się rozwijać. Dlatego też większość nasion nigdy nie wykiełkuje.

To dopiero pierwsza „przeszkoda” do pokonania. Nasze krajowe storczyki, rozwijają się długo pod ziemią, zanim zacznie rosnąć ich części nadziemne. Najwcześniej w drugim roku życia (a czasem dopiero w kolejnych latach) wyrasta im pierwszy korzeń. Pierwszy, malutki liść pojawia się najwcześniej w trzecim roku życia, ale są storczyki, które liść rozwijają dopiero w czwartym, piątym, szóstym a nawet i dziesiątym roku życia. Wszystko zależy od gatunku. Dopiero rok później pojawia się kolejny liść (czasem dwa) a w następnym – roślina wytwarza pęd. Wiele delikatnych siewek w trakcie rozwoju ginie z powodu niesprzyjających warunków. Storczyki rosnące w naszych lasach, na łąkach, torfowiskach czy wydmach muszą ciągle konkurować z innymi gatunkami roślin o wodę, światło czy substancje odżywcze.

Krajowe gatunki storczyków są zapylane przez owady. Owocem jest torebka, zawierająca kilka tysięcy nasion i cykl zaczyna się od nowa.

Piękne, chronione i pożyteczne

Wszystkie nasze krajowe gatunki storczyków są objęte ochroną gatunkową, a występowanie większości z nich jest zagrożone. Nie wolno ich zrywać, wykopywać, przesadzać ani niszczyć. To właśnie ich uroda spowodowała, że były zrywane do bukietów, do zielników lub próbowano je przesadzać do ogródków. Niektóre gatunki wykorzystywano do celów leczniczych. Bulwy niektórych storczyków zawierają śluz. Stosowano je m.in. osłonowo, w schorzeniach żołądkowo-jelitowych, zatruciach itp. To właśnie salep (do dziś sproszkowane bulwki storczyka są wykorzystywane do sporządzania napoju w Turcji i na Bliskim Wschodzie). W tej chwili są już skuteczne leki osłonowe, ale także lekarstwa w postaci tabletek, kapsułek dojelitowych.

Hanna Kruk

Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej