Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd poświęcamy im nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski. 

Ś JAK ŚLIMAK

„Ślimak, ślimak pokaż rogi, dam ci sera na pierogi…” wszyscy znamy tę rymowankę dla dzieci. Ale co poza tym wiemy o ślimakach? To zwierzęta żyjące w morzach i ocenach, wodach słodkich i na lądzie. Na świecie występuje około 105 tysięcy gatunków ślimaków. Największy z nich waży ma prawie 1 metr długości i około 14 kg, najmniejszy – ma ciało o długości 0,5 mm. Niektóre gatunki są drapieżne, inne padlinożerne, jeszcze inne (największa grupa) są roślinożerne, a kolejne są pasożytami. Spośród ślimaków roślinożernych, część jest z punktu widzenia człowieka szkodnikami upraw.

Pokręcona budowa ślimaka

O charakterystycznej budowie ślimaków świadczy ich inna nazwa: Gastropoda która oznacza tyle co: brzuchonogi i tak naprawdę jest zlepkiem dwóch greckich słów oznaczających brzuch i nogi. Wbrew pozorom, bo często widzimy ślimaki nagie, wszystkie ślimaki mają muszlę, z tym że te nagie – mają ją niewidoczną, wewnątrz ciała.

Ślimaki skorupkowe (czyli te, które mają widoczną muszlę) mają wyodrębnioną głowę, nogę i tzw. worek (wór) trzewiowy. Jego zewnętrzna część, zwana płaszczem, jest odpowiedzialna za budowanie wapiennej skorupki. W muszli znajduje się worek trzewiowy a ślimak, w razie potrzeby, jest w stanie wciągnąć do niej całą resztę ciała. Zimą zamyka się w muszli, zalepiając ją stwardniałą błonką. Ślimaki nadbudowują muszlę przez całe swoje życie. Większość ślimaków skorupkowych ma muszle prawoskrętne. Warto także dodać, że ich budowa anatomiczna jest wyraźnie asymetryczna. I skręcona: worek trzewiowy  jest spiralnie skręcony (tak jak muszla) i odwrócony w stosunku do głowy i nogi o 180º (zjawisko zwane torsją), a niektóre narządy z jednej strony ciała są zredukowane.

Natomiast ślimaki nagie mają inną budowę ciała. Ich worek trzewiowy „zlał się” z silnie spłaszczoną nogą. Płaszcz znajduje się w górnej przedniej części ciała i ma formę tarczy, która przykrywa niewielką skorupkę w kształcie płytki. Z zewnątrz wydają się być symetryczne, ale torsja i asymetria budowy anatomicznej są zachowane, a otwory: odbytowy, wydalniczy i oddechowy znajdują się koło siebie, w przedniej części ciała, z prawej strony płaszcza. Z uwagi na bardzo zmienne ubarwienie tych ślimaków, gatunek oznacza się w oparciu o wielkość płaszcza i położenie otworu oddechowego.

Ciało wszystkich ślimaków pokrywa śluz, który ma za zadanie zapewniać odpowiednie nawilżenie ciała, ale również jego przyczepność do powierzchni, po której zwierzęta wędrują. Ślimaki produkują dwa rodzaje śluzu: limozynę, która umożliwia ruch oraz kryptozynę, wydzielaną w odpowiedzi na podrażnienie.

Większość ślimaków to obojnaki: mają żeńskie i męskie narządy rozrodcze, ale są także ślimaki rozdzielnopłciowe.

A co z „rogami” ślimaka? Tak naprawdę są to czułki. Jedna para – dłuższa – jest wyposażona w oczy, druga, krótsza, znajduje się niżej, po bokach otworu gębowego.

„…jak nie sera to kapusty, od kapusty będziesz tłusty…”

Co jedzą ślimaki? Kapustę bardzo chętnie, jak i wszelkie rośliny. Nasze krajowe gatunki są roślinożerne albo wszystkożerne. Ślimak lądowe, zwłaszcza te nagie, zjadają warzywa, takie jak ziemniaki, marchewki, buraki, fasolę, kapustę czy sałatę lub truskawki. W uprawach rolnych zjadają także siewki rzepaku czy pszenicy. Generalnie, najczęściej niszczone (zjadane) są siewki i młode rośliny. Największe zagrożenie dla upraw stanowią ślimaki nagie: pomrowiki i śliniki. Ślimaki żyją też w lasach. Chętnie jedzą rozkładające się rośliny, siewki drzew, kiełkujące nasiona, grzyby, martwą materię organiczną. Niektóre gatunki ślimaków zjadają także mikroorganizmy i porosty występujące na pniach drzew czy kamieniach. Nagie ślimaki zjedzą też szczątki martwych zwierząt lub ich odchody. Inne nie pogardzą dżdżownicą, innym ślimakiem czy wolno poruszającymi się kręgowcami. Podejrzewa się, że inwazyjne nagie ślimaki – śliniki luzytańskie, są w stanie zjadać pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi lub tuż nad nią.

Wodne ślimaki zjadają żywe glony, bakterie pierwotniaki, rozkładające się szczątki roślin, martwą materię organiczną, znacznie rzadziej tkanki żywych roślin czy (sporadycznie, niektóre gatunki) pokarm pochodzenia zwierzęcego.

Ślimaki – przysmaki i inne zastosowania ślimaków

Przyjęło się uważać, że ślimaki to przysmak pochodzący z kuchni francuskiej. Jednak ślimaki jedzono w krajach afrykańskich, azjatyckich a w Europie: we Włoszech (jeszcze za czasów Imperium Rzymskiego), w Portugalii, Hiszpanii, Francji, Belgii i Holandii.

Skorupki są także wykorzystywane przy wyrobie biżuterii. Najbardziej chyba znane są muszle ślimaków z rodziny słuchotek (Haliotidae), których wewnętrzna powierzchnia jest wyłożona barwną, opalizującą masą perłową.

W ostatnich latach popularność zyskują kosmetyki zawierające śluz ze ślimaków, a ściślej – kryptozynę. Ma ona działanie nawilżające, regenerujące, antyoksydacyjnie, odżywcze, przeciwzmarszczkowe, a nawet bakteriobójcze, przeciwwirusowe i grzybobójcze. Polecana jest do cery dojrzałej (wygładza zmarszczki, redukuje przebarwienia) ale także przy trądziku. Na tym składniku bazują od lat koreańskie kosmetyki, u nas pojawił się on w składzie produktów stosunkowo niedawno. Oczywiście, do tego celu stosuje się wybrane, hodowane gatunki, a nie przypadkowe ślimaki zebrane z lasu czy ogródka.

Warto zauważyć, że ślimaki mogą być też roznosicielami pasożytów, w tym takich, które są niebezpiecznych dla człowieka. Jednak największe zagrożenie występuje w krajach tropikalnych, w Polsce jest minimalne. Niedogotowane, dziko żyjące ślimaki mogą przenosić pasożyty. W Polsce można zbierać w celach kulinarnych ślimaka winniczka, ale tylko w określonych miesiącach (gatunek ten podlega w Polsce ochronie prawnej), miejscach i tylko okazy o średnicy muszli powyżej 3 cm.

A podróżników po świecie ostrzegamy: nie wszystkie ślimaki są tak niegroźne jak nasze. Niektóre ze ślimaków żyjących w tropikalnych morzach i oceanach, i spotykane na plażach, mają pięknie ubarwione muszle i aż kuszą, żeby je podnieść i obejrzeć. Jednak są one są jadowite i śmiertelnie niebezpieczne. Stożek geograficzny, bo tak brzmi nazwa drapieżnego ślimaka, produkuje neurotoksynę, którą wstrzykuje swoim ofiarom za pomocą wysuwanego kolca. Jego jad jest w stanie zabić dorosłego człowieka. Prowadzone przez ponad 350 lat badania udowodniły, że ten ślimak był odpowiedzialny za 141 wypadków, z czego 36 zakończyło się śmiercią ludzi. Nie ma jednak tego złego, co by na dobre nie wyszło: naukowcy zaczęli badać skład tego jadu i w efekcie otrzymali silny środek przeciwbólowy, stosowany w niektórych krajach do leczenia bólu u terminalnie ochronnych pacjentów z nowotworem.

„Ślimak pełznie środkiem parku, a dom wisi mu na karku”

Jak w cytowanym wierszyku Jana Brzechwy, w naszym Parku Krajobrazowym Wysoczyzny Elbląskiej występuje wiele gatunków ślimaków: skorupkowych i nagich. Można tutaj napotkać wspomnianego już, chronionego ślimaka winniczka, ale także pospolitego wstężyka gajowego, ślimaka zaroślowego, pomrowa, pomrowiki (różne gatunki)i, śliniki oraz żyjące w wodach: błotniarkę stawową czy zatoczka rogowego. Malakofauna terenu Parku nie została jeszcze zbadana i pewnie wiele gatunków można tutaj odkryć.

Hanna Kruk

Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej