Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd poświęcamy im nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski. 

J jak jesion

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) jak wskazuje jego nazwa (drogi człon nazwy w języku łacińskim dosłownie oznacza „wyższy” lub „bardziej wzniosły”) jest drzewem osiągającym największą wysokość wśród naszych rodzimych drzew liściastych. Potrafi dorastać do ponad 40 m. Udowodniono, że jesion wyniosły należy do najstarszych gatunków drzew: badania wykazały, że rósł już około 10 mln lat temu.

Jeszcze 30 lat temu stanowił blisko 15 % składu gatunkowego drzew na Wysoczyźnie Elbląskiej. Niestety obecnie stan ten diametralnie się zmienił, o czym za chwilę.

Występowanie. Jesion wyniosły występuje naturalnie w Europie, od Półwyspu Iberyjskiego po zachodnią Rosję. W Polsce spotykamy go głównie na terenach nizinnych. Chętnie porasta tereny nadrzeczne, gdzie tworzy lasy zwane olsami jesionowymi. Częsty jest również w lasach łęgowych. Nie znosi jednak trwałego zanurzenia,  preferując okresowe zalewanie lub tereny z wodą przepływową. Drzewo to posiada największy zasięg korzeni bocznych spośród wszystkich rodzimych europejskich drzew. Jest bardzo wrażliwy na długotrwałe susze i obniżenie poziomu wód gruntowych, co przyczynia się do osłabienia jego kondycji i regresu w skali gatunku.

Opis gatunku. Jest drzewem dorodnym i długowiecznym (żyje do 250 lat), o cylindrycznej koronie, smukłym, prostym pniu pokrytym szarą, matową korą z dość płytkimi spękaniami. Charakterystyczne liście jesionu są złożone. Jeden liść tworzy od 7 do 11 par lancetowatych  listków ułożonych naprzeciwlegle i listek szczytowy. Liść o takiej budowie nazywamy nieparzystopierzastym lub nieparzystozłożonym. Pączki są charakterystyczne: kuliste, czarne. Kwiaty  ma drobne, purpurowe, bezpłatkowe, zebrane w luźne wiechy. Kwitnie  dość późno jak na nasze drzewa liściaste: w kwietniu i maju, przed rozwojem liści. Jesion  tworzy zarówno kwiaty obupłciowe jak i rozdzielnopłciowe, a co więcej, wszystkie rodzaje kwiatów mogą występować na poszczególnych osobnikach w dowolnych kombinacjach. Owocami są tzw. skrzydlaki rozsiewane przez wiatr.

Symbolika. Jesion jest  symbolem ognia, boskości, potęgi, sprawiedliwości  i majestatu.  Dla starożytnych Rzymian jesion był świętym drzewem Marsa. W mitologii skandynawskiej, w  micie o stworzeniu świata to Wielki Jesion – Yggdrasill, został posadzony na środku świata, a jego wielkie konary sięgały nieba. Miał trzy główne korzenie – pierwszy prowadził do świata bogów, drugi do świata lodowych olbrzymów, trzeci do „mglistego świata”. W mitologii starogermańskiej jesion był też dawcą życia – spod niego wypływało źródło wszelkiego życia, zasilające wszystkie strumienie i rzeki jako Drzewo Życia. Był także osią świata, łączącą to co żeńskie i to co męskie, to co ziemskie z kosmosem. W starożytnej Grecji drewno jesionowe uważano za symbol siły i trwałości. Celtowie postrzegali  jesion jako symbol trwałości istnienia. W Starym Testamencie (Księga Izajasza 60,13) jesion, wraz z  jałowcem, nazywany jest okazałością Libanu. W horoskopie celtyckim jesion odpowiada osobom urodzonym od 25 maja do 3 czerwca oraz od 22 listopada do 1 grudnia.

Właściwości i zastosowanie. Drewno jesionu jest bardzo sprężyste, dobrze się poleruje, łatwo poddaje się technologii gięcia. Było używane do sporządzania łuków, strzał oraz lanc. Podczas pierwszych igrzysk olimpijskich, z jego drewna wykonywano oszczepy dla atletów. Często korzystano z jego drewna przy wyrobie nart. Obecnie używane w stolarstwie, meblarstwie i do produkcji narzędzi oraz instrumentów muzycznych.

Kora i liście jesionu wykorzystywane są w ziołolecznictwie. Odwary i napary z kory jesionu, gałązek lub liści (te ostatnie najlepiej zbierać wiosną) są stosowane przede wszystkim w chorobach reumatycznych jako środek łagodzący dolegliwości bólowe i stan zapalny. W przeszłości leczono nimi takie schorzenia jak febra i żółtaczka, kamienie nerkowe, gojeniu ran, przy usuwaniu pasożytów jelitowych, a także jako lek na ukąszenia żmii. Napar z liści jesionu może być także stosowany zewnętrznie, działa nawilżająco i przeciwzapalnie. Stwierdzono, że pyłek jesionu ma silne właściwości uczulające.

Przyczyny regresu. Jesiona wyniosłego, niestety, coraz rzadziej spotykamy nie tylko w lasach Wysoczyzny Elbląskiej. Dzieje się to z powodu różnego rodzaju chorób, które określa się jako tzw. zjawisko zamierania jesionu. Od około 1992 roku zjawisko to zaczęło rozprzestrzeniać się w Polsce. Po przeprowadzeniu wielu badań na temat przyczyn powodujących zamieranie jesionu stwierdzono, że główną przyczyną  jest grzyb patogeniczny Chalara fraxinea (Hymenoscyphus fraxineus). Grzyb ten zasiedla drewno przewodzące wodę, zasklepiając wiązki przewodzące. Konsekwencją tego procesu  jest utrata przez drzewo znacznej części ulistnienia, co powoduje postępujące osłabienie, a następnie zamieranie drzewa.

Dodatkowym czynnikiem mającym wpływ na zamieranie  drzew mają również  niekorzystne warunki atmosferyczne z coraz częściej występującymi suszami na czele. Osłabione przez brak wody jesiony zasiedlane są przez owady – kambio- i ksylofagi atakujące słabnące drzewa. Młodsze drzewka oraz gałęzie z cienką korą są atakowane przez jesionowce pstre, natomiast drzewa starsze z grubą korą atakuje jeśniak czarny. Żery tych szkodników prowadzą ostatecznie do  zamarcia drzewa.

Jednakże poruszając się szczególnie drogami publicznymi można odnieść wrażenie, że z tym jesionem nie jest tak źle. Otóż przy drogach najczęściej sadzony był jesion pensylwański, gatunek introdukowany, dużo bardziej odporny na czynniki eliminujące nasz rodzimy gatunek. Jesion pensylwański różni się od jesionu wyniosłego omszonymi pędami oraz pąkami, które są brązowe, a nie czarne. Dorosłe egzemplarze jesionu pensylwańskiego są też znacznie niższe od naszego gatunku, gdyż dorastają tylko do 20 m wysokości.

Jarosław Mytych

Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej