Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd poświęcamy im nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski. 

F jak fiołek

Do rodziny fiołkowatych (Violaceae) należy wiele gatunków, zarówno dzikich, jak i uprawianych w ogrodach lub skrzynkach balkonowych („bratki”). Dla wszystkich fiołków charakterystyczne są niepodzielone liście z przylistkami oraz grzbieciste pięciopłatkowe kwiaty (czyli takie, które mają tylko jedną płaszczyznę symetrii) z ostrogą. Myśląc o fiołku większość osób wyobraża sobie fioletowe bądź niebieskie pachnące kwiaty. Niektóre gatunki mają jednak kwiaty fioletowo-niebiesko-żółte, źółte lub białe. Nie wszystkie fiołki pachną. Fiołki, w zależności od gatunku, rosną nie tylko w lasach, ale również na bagnach, mokrych łąkach, w suchych zaroślach, przy drogach, na murawach. Mają też różną wielkość, ich łodygi mogą mieć od 5 do 40 cm wysokości, a kwiaty średnicę: od 0,4 cm do nawet 12 cm (fiołek ogrodowy, nazwany potocznie bratkiem). Warto wiedzieć, że kwiaty są zapylane przez owady (wabi je kolor płatków oraz nektar znajdujący się w ostrodze), ale fiołki mogą wytwarzać także kwiaty klejstogamiczne: zamknięte, o zredukowanej koronie, które są samopylne. Nasiona są zaopatrzone w elajosom (zwany ciałkiem mrówczym) – wyrostek zawierający tłuszcze. Mrówki zbierają i przenoszą nasiona, zjadają elajosom i porzucają nietknięte nasiono, w ten sposób przyczyniając się do rozprzestrzeniania się fiołków.

Poza zastosowaniem w przemyśle perfumeryjnym, poszczególne gatunki fiołków są stosowane także w kuchni i ziołolecznictwie.

Spośród rosnących na terenie Wysoczyzny Elbląskiej fiołków większość ma kwiaty niebieskofioletowe, natomiast część ma kwiaty zmienne: kremowobiałe, żółtawe, fioletowe lub wielobarwne. Do tych ostatnich zalicza się fiołka trójbarwnego, polnego oraz ogrodowego. Rozróżnianie gatunków fiołków utrudnia fakt, iż często tworzą mieszańce, posiadające cechy obu gatunków wyjściowych.

Na Wysoczyźnie Elbląskiej występują następujące gatunki fiołków:

1. fiołek psi (Viola canina) – niezbyt wysoka (do 15 cm) roślina o niebieskich lub bladoniebieskich płatkach kwiatów i białawej lub żółtawej ostrodze; rośnie w widnych lasach, zaroślach, na zboczach, miedzach, pastwiskach, przy drogach itp.; ten gatunek nie pachnie;

2. fiołek przedziwny (Viola mirabilis) – ma dość grube kłącze z czerwonobrunatnymi łuskami; pierwsze kwiaty są słabo pachnące, o niebieskich lub bladoliliowych płatkach (rzadziej różowych) i białawej ostrodze; natomiast kolejne są zamknięte, bez korony, klejstogamiczne; liście początkowo są tutkowato zwinięte; fiołek przedziwny rośnie w widnych lasach i zaroślach;

3. fiołek wonny (Viola odorata) – jak nazwa wskazuje, kwiaty tego fiołka mocno pachną; są zazwyczaj ciemnofioletowe (rzadko białe lub lila) z fioletową ostrogą; ten gatunek fiołka rośnie w lasach i zaroślach, na suchych łąkach, często jest uprawiany, można więc go spotkać w starych parkach; fiołek wonny jest wykorzystywany w kosmetyce; co więcej, jest także jadalny: kwiaty można kandyzować w cukrze, albo po prostu użyć do barwienia cukru i octu, można z nich przygotować dżem, konfiturę, syrop, lemoniadę itp. lub zaparzyć z nich herbatę; młode liście fiołków również są jadalne, można je dodać np. do sałatki; ziele fiołka wonnego ma właściwości lecznicze: działa przeciwwirusowo, antybakteryjnie, przeciwgorączkowo, napotnie, a same kwiaty mają podobno także właściwości antydepresyjne i pomagają w sytuacjach stresowych;

4. fiołek błotny (Viola palustris) – to delikatna roślina o liliowych kwiatach i długich, cienkich kłączach; w przeciwieństwie do pozostałych gatunków fiołków rośnie na torfowiskach, w podmokłych olsach;

5. fiołek leśny (Viola reichenbachiana) – ma kwiaty czerwonawofioletowe, z długą fioletową ostrogą, bez zapachu; cała roślina może mieć wysokość do 30 cm; fiołek leśny rośnie w całym kraju, można go napotkać w lasach (liściastych lub mieszanych), zaroślach;

6. fiołek Rivina (Viola riviniana) – także rosną w lasach i zaroślach, ale w porównaniu do fiołków leśnych ich kwiaty są fioletowoniebieskie, białe u nasady, a ostroga jest biaława, krótsza i grubsza; kwiaty bez zapachu;

7. fiołek trójbarwny (Viola tricolor) – zwany także bratkiem trójbarwnym, o dość drobnych kwiatach, których górne płatki są zawsze niebieskofioletowe, pozostałe mają zmienną barwę: mogą być fioletowe, białe lub żółte; fiołek trójbarwny jest podobny do fiołka polnego, jednak oba gatunki różnią się długością ostrogi (fiołek trójbarwny ma dłuższą); fiołek trójbarwny rośnie na brzegach pół, poboczach dróg, skrajach lasów i siedliskach przekształconych przez człowieka (ogrody, parki, nasypy kolejowe itp.); jest to znana roślina lecznicza, regulująca przemianę materii, przyspieszająca wydalanie toksyn, działająca przeciwzapalnie (zawiera m.in. salicylany), moczopędnie i wzmacnia naczynia krwionośne; kiedyś wykorzystywano go do leczenia trądziku;

8. fiołek polny (Viola arvensis) – zwany bratkiem polnym; jak jego bliski krewniak, fiołek trójbarwny, rośnie na polach, poboczach dróg, w miejscach piaszczystych; górne płatki są zazwyczaj barwy białokremowej, żółtej lub fioletowej (jaśniejsze lub ciemniejsze), pozostałe płatki mogą być żółte, białawe lub niebieskofioletowe, dolny płatek ma żółtą plamkę; ten gatunek ma podobne właściwości lecznicze jak fiołek trójbarwny;

9. fiołek (bratek) ogrodowy (Viola x wittrockiana) – dobrze wszystkim znany, hodowany w ogródkach, na działkach, skrzynkach balkonowych itp. a czasem zdziczały, który jest krzyżówką kilku gatunków dzikich fiołków, w tym właśnie fiołka trójbarwnego.

Rozpoznawanie gatunków fiołów jest dość trudne, gdyż często tworzą one mieszańce (np. fiołek leśny krzyżuje się z fiołkiem Rivina, psim lub przedziwnym).

Hanna Kruk

Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

Wysoczyzna Elbląska od A do Z! Zapraszamy do lektury:

A jak Abegg  | A jak aster solny | A jak akacja

B jak bielik | B jak Bażantarnia | B jak Bitwa na Zalewie Wiślanym

C jak cesarz | C jak centuria | C jak czosnek niedźwiedzi

D jak dzięcioł | D jak domy podcieniowe | D jak drozd śpiewak

E jak Elbląskie Towarzystwo Starożytności | E jak Elfrida | E jak erozja

F jak flora wiosenna | F jak folwarki | F jak fiołek

G jak głazy narzutowe | G jak gody wiosenne

H jak Hoggo | H jak Huta Żuławska

I jak Irys | I jak insekty

J jak jeleń sika | J jak jaskółki

K jak kruszczyki | K jak krajobraz kulturowy

L jak lepiężnik | L jak lilia złotogłów

Ł jak Łęcze | Ł jak łuskiewnik

M jak miodunka | M jak marzanka wonna

N jak Natura 2000 | N jak Nadbrzeże

O jak orzesznica | O jak olsza

P jak pomniki przyrody | P jak pióropusznik strusi

R jak rezerwat przyrody | R jak rzekotka drzewna

S jak Szlak Kopernikowski |S jak szlaki rowerowe

Ś jak Święty Kamień | Ś jak śledziennica skrętolistna

T jak tojad | T jak Tolkmicko

U jak uszatka | U jak użytki ekologiczne

W jak Wysoczyzna | W jak Wigilia ze strzyżykiem

Z jak zaskroniec | Z jak Zatoka Elbląska