Fot. Karolina Galińska | Łęcze. Początek XIX w., zagroda holenderska w typie wzdłużnym z budynkami gospodarczymi.
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! | D jak domy podcieniowe
Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd kontynuujemy nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski.
D jak domy podcieniowe
Przemierzając wsie Wysoczyzny Elbląskiej, uwagę przykuwają budynki w odmiennym stylu, tak niepodobne do znanej nam architektury. Domy podcieniowe, bo o nich mowa, pojawiły się stosunkowo dawno, a przyczyna ukształtowania się takiej formy architektonicznej ma wiele teorii. Kojarzone są przede wszystkim z menonitami, osadnikami holenderskimi, którzy osiedlali się na terenie Żuław w XVI i XVII w.
Z powodu zmiany granic, po roku 1772 domy podcieniowe powstawały już bardzo licznie, także na terenie Wysoczyzny. Ich popularność rosła by ostatecznie przeważać w budownictwie wiejskim. Początkowo drewniane, później przebudowywane na ceglane.
Strojne gospodynie
Elementem charakterystycznym dla tego typu budownictwa, jak wynika z nazwy, jest podcień. Jego usytuowanie w bryle budynku miało związek ze sposobem użytkowania bądź aktualną modą. Orientowany był zwykle na zachód. Pełnił funkcję dodatkowego spichlerza czy też pokoju letniego. Czoło podcienia, wykończone tak zwanym fachwerkiem, podzielone było przez finezyjne układy konstrukcji słupowo – ryglowych. Niezwykle zdobne i dekoracyjne, jak „strojne gospodynie”, domy były usytuowane w centralnej części wsi.
Według miejscowych opowieści, to ilość słupów podtrzymujących podcień, określała zamożność właścicieli, ponieważ można było przeliczyć ile ziemi posiadali. Słupy zwykle były bogato rzeźbione, w ilości od czterech do ośmiu i pełniły funkcję strażników stabilności owej wystawki. Często stylizowane na modłę antyczną, wzmocnione deskowaniem na przykład w kształcie draperii. Na taki kunszt ciesielski mogli sobie pozwolić jedynie najzamożniejsi mieszkańcy wsi.
Wnętrze domostwa dzieliło się zwykle na główną izbę, w której toczyło się życie rodzinne i która miała bogatsze wyposażenie, następnie sień reprezentacyjną i gospodarczą oraz białą i czarną kuchnię. W tej ostatniej, usytuowanej w centrum budynku, gotowano na otwartym palenisku, nad którym wznosił się komin.
Domy podcieniowe na terenie PKWE
Obecnie domy podcieniowe na Wysoczyźnie Elbląskiej możemy jeszcze oglądać we wsiach Kamionek Wielki, Łęcze, Pagórki oraz Huta Żuławska i Kamiennik Wielki (otulina PKWE), a także Elbląg – Próchnik.
Według tłumaczenia z pierwszej tzw. ”książki ojczyźnianej”, czyli historii elbląskiego powiatu wiejskiego z 1925 r., autorstwa Eugena Gustava Kerstana, na początku XX w. we wsi Łęcze znajdowało się jeszcze piętnaście domów podcieniowych. W latach 60 – tych XX w. było ich już osiem, a w 1971 r. do rejestru zabytków wpisano już tylko pięć obiektów, w tym dwa gospodarcze. Jeden z tych budynków gospodarczych stanowi przykład, że podcień z wystawką stawiano także przed oborami. Wybudowana w I połowie XIX w. ceglana obora z drewnianą stodołą (stodoła została rozebrana), posiada podcień przy ścianie wzdłużnej. Budynek obecnie jest w bardzo złym stanie.
W dzielnicy Elbląga – Próchniku, sytuacja wygląda podobnie. Te najstarsze, bo z początku XIX w. są w najgorszym stanie. Jeden z nich jest niezamieszkały i popada w ruinę. W kolejnym podcień podparty jest konstrukcją, a to co najpiękniejsze czyli jego czoło, zasłonięte całkowicie matą zabezpieczającą i porośnięte bluszczem. W bardzo dobrym stanie jest za to budynek wzniesiony w 1938 r.
Amatorom domów podcieniowych polecam także wycieczkę do pozostałych z wymienionych miejscowości. Póki jeszcze jest co oglądać…
Koniec epoki
Niestety ta spuścizna chyli się ku upadkowi. „Strojne gospodynie” już nie cieszą oka, rzadko która miała szczęście by zachować dawny blichtr. Żal patrzeć gdy coraz to kolejne popadają w ruinę. Ich obecni Właściciele często borykają się z problemami nie do przejścia, by utrzymać budynki w dobrym stanie. Niewiele takich domów możemy dzisiaj oglądać w dobrej kondycji. Dawne dziedzictwo kulturowe wymaga szybkiej interwencji, inaczej odejdzie w zapomnienie. Potrzebny jest pomysł i niemałe fundusze. Być może znajdzie się ktoś odważny, komu ich los jest bliski sercu, bo jak czytamy z kart ewidencji zabytków, już w latach 90 ubiegłego wieku, zalecano objęcie budynków programem ratowniczych prac remontowych.
Karolina Galińska
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! Zapraszamy do lektury:
A jak Abegg | A jak aster solny
B jak bielik | B jak Bażantarnia
D jak dzięcioł | D jak domy podcieniowe
E jak Elbląskie Towarzystwo Starożytności | E jak Elfrida
F jak flora wiosenna | F jak folwarki
G jak głazy narzutowe | G jak gody wiosenne
H jak Hoggo | H jak Huta Żuławska
J jak jeleń sika | J jak jaskółki
K jak kruszczyki | K jak krajobraz kulturowy
L jak lepiężnik | L jak lilia złotogłów
Ł jak Łęcze | Ł jak łuskiewnik
M jak miodunka | M jak marzanka wonna
N jak Natura 2000 | N jak Nadbrzeże
O jak orzesznica | O jak olsza
P jak pomniki przyrody | P jak pióropusznik strusi
R jak rezerwat przyrody | R jak rzekotka drzewna
S jak Szlak Kopernikowski |S jak szlaki rowerowe
Ś jak Święty Kamień | Ś jak śledziennica skrętolistna
U jak uszatka | U jak użytki ekologiczne
