Czosnek niedźwiedzi | Fot. Zygmunt Gawron
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! | C jak czosnek niedźwiedzi
Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd poświęcamy im nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski.
Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) jest bliskim krewnym czosnku pospolitego (Allium sativum), cebuli zwyczajnej (Allium cepa) i szczypiorku (Allium schoenoprasum). Jak i inne gatunki z rodzaju czosnek ma znane od wieków właściwości lecznicze.
Gdzie rośnie i jak wygląda czosnek niedźwiedzi?
W cienistych lasach liściastych, na wilgotnych glebach, nad brzegami cieków wodnych, przy źródliskach, wiosną i wczesnym latem można napotkać łany czosnku niedźwiedziego. Najpierw widoczne są same zielone liście, potem pojawiają się białe kwiaty. Po przekwitnięciu, kwiaty i liście obumierają.
Czosnek niedźwiedzi ma zazwyczaj 2 liście odziomkowe, dość szerokie (do 5 cm szerokości) i duże (do 25 cm) w kształcie eliptyczno-lancetowate. Nie ma kłącza, tylko cebulę, podłużną i wąską, dorastającą do 6 cm długości. Głąbik (czyli pozbawiona liści łodyga) zakończony jest kwiatostanem utworzonym przez 6-krotne, białe kwiaty (zazwyczaj jest ich kilkanaście), zebrane w półkolisty baldach. Kwiatostan przed zakwitnięciem jest osłonięty błoniastą pochwą. Owocem jest pękająca torebka z czarnymi nasionami. Cała roślina dorasta (łącznie z kwiatostanem) do 50 cm wysokości.
A skąd nazwa czosnek niedźwiedzi? Otóż dziko żyjące zwierzęta, np. dziki czy właśnie niedźwiedzie, chętnie rozkopują ziemię, aby zjeść cebulki czosnku.
Roślina lecznicza i wykorzystywana w kuchni
Jak wszystkie inne gatunki z rodzaju czosnek ma charakterystyczny zapach. Jest on efektem obecności w roślinie siarczków i wielosiarczków, w tym allicyny, która jest naturalnym fitoncydem czyli substancją o działaniu grzybo-, bakterio-, pierwotniako- i wirusobójczym. Ponadto liście zawierają witaminę B i C. Z tego też powodu czosnek niedźwiedzi stosowany był z powodzeniem przy szkorbucie. Ma również działanie przeciwmiażdżycowe, przeciwzakrzepowe, może być stosowany przy zapaleniu żył, nadciśnieniu, wysokim poziomie cholesterolu, oraz przy cukrzycy (obniża poziom glukozy we krwi). Czosnek pobudza także apetyt, działa żółciopędnie i poprawia perystaltykę jelit. Z uwagi na obecność fitoncydów, jest uznanym środkiem przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym, stosowanym również środek przeciwgorączkowy (zawiera również salicynę) w przypadku grypy, przeziębienia, zapalenia oskrzeli czy zatok. Zewnętrznie może być stosowany przy gośćcu, ropiejących ranach czy odleżynach. Czosnkowi niedźwiedziemu przypisuje się także działanie przeciwnowotworowe.
Surowcem lekarskim są liście i całe ziele (liście i kwiaty), zbierane w kwietniu i maju (przed owocowaniem). Rzadko stosuje się cebulki, które z kolei należy zbierać jesienią. Suszone zioła lub preparaty z czosnku można kupić w aptekach, sklepach zielarskich lub ze „zdrową żywnością”.
Czosnek niedźwiedzi jest także rośliną przyprawową: dodaje się go do serów, sałatek, pieczywa, sosów, można też zrobić z niego pesto, zupę albo wykorzystać do robienia gołąbków, zamiast kapusty. Można zrobić także z niego nalewkę, stosowaną przy miażdżycy albo wyciąg olejowy (na zimno bądź na ciepło). Czosnek niedźwiedzi dobrze zastępuje zwykły czosnek pospolity.
Jako roślina lecznicza, czosnek niedźwiedzi jest znany od dawna. Pisał o nim żyjący w I wieku naszej ery Dioskorydes, później żyjący na przełomie VIII i IX wieku Karol Wielki, a następnie w XVI wieku Lonicersus i Matthiolus. Czosnek niedźwiedzi jest również rośliną miododajną.
Gatunek ten ma najwięcej stanowisk na terenie południu Polski, w pozostałej części kraju już nie jest tak liczny. Izolowane stanowiska są zagrożone wyginięciem. Populacja rosnąca na Wysoczyźnie Elbląskiej jest jednak bardzo liczna, choć skupiona w jednym rejonie. Czosnek niedźwiedzi został uznany za jeden z gatunków wyróżniających florę Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej.
Czosnek niedźwiedzi jest objęty częściową ochroną gatunkową. Oznacza to, że nie można go pozyskiwać ze stanowisk naturalnych. Wyjątkiem są tutaj populacje czosnku rosnące w województwach: śląskim, małopolskim i karpackim z dużymi obostrzeniami (zbiór tylko ręczny, należy zebrać nie więcej niż 25% populacji z danego stanowiska i nie wolno uszkadzać części podziemnych). Liście czosnku niedźwiedziego można kupić wiosną także w sklepach ze zdrową żywnością. W sprzedaży są również nasiona i cebulki, które można wysiać lub wysadzić w ogródku i cieszyć się własnymi zbiorami.
Hanna Kruk,
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! Zapraszamy do lektury:
A jak Abegg | A jak aster solny | A jak akacja
B jak bielik | B jak Bażantarnia | B jak Bitwa na Zalewie Wiślanym
C jak cesarz | C jak centuria | C jak czosnek niedźwiedzi
D jak dzięcioł | D jak domy podcieniowe
E jak Elbląskie Towarzystwo Starożytności | E jak Elfrida
F jak flora wiosenna | F jak folwarki
G jak głazy narzutowe | G jak gody wiosenne
H jak Hoggo | H jak Huta Żuławska
J jak jeleń sika | J jak jaskółki
K jak kruszczyki | K jak krajobraz kulturowy
L jak lepiężnik | L jak lilia złotogłów
Ł jak Łęcze | Ł jak łuskiewnik
M jak miodunka | M jak marzanka wonna
N jak Natura 2000 | N jak Nadbrzeże
O jak orzesznica | O jak olsza
P jak pomniki przyrody | P jak pióropusznik strusi
R jak rezerwat przyrody | R jak rzekotka drzewna
S jak Szlak Kopernikowski |S jak szlaki rowerowe
Ś jak Święty Kamień | Ś jak śledziennica skrętolistna
U jak uszatka | U jak użytki ekologiczne
W jak Wysoczyzna | W jak Wigilia ze strzyżykiem
Z jak zaskroniec | Z jak Zatoka Elbląska
