Fot. Karolina Galińska. Ostrogóra – zabudowania folwarczne.
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! | F jak Folwarki
Wysoczyzna Elbląska zaskakuje tajemniczymi leśnymi ścieżkami i panoramicznymi widokami. Liczne szlaki piesze i rowerowe prowadzą przez najbardziej atrakcyjne turystycznie wzgórza między Elblągiem a Tolkmickiem, stąd kontynuujemy nasz cykl „Poznaj Wysoczyznę Elbląską od A do Z!”. Partnerem cyklu jest Dziennik Elbląski.
Folwarki, czyli gospodarstwa rolne, później rolno-hodowlane, na terenie Wysoczyzny Elbląskiej występowały głównie jako zespoły dworsko folwarczne z XIX w. Zabudowania gospodarcze posadowione w układzie zamkniętym, okalającym czworoboczny dziedziniec gospodarczy. Podstawą była ziemia – grunty orne, łąki, pastwiska, lasy i sady.
BOGDANIEC
Wędrówkę po folwarkach Wysoczyzny Elbląskiej zaczniemy od Bogdańca, majątku położonego na stoku łagodnie opadającym ku Zalewowi, między Nadbrzeżem a Suchaczem. Do dziś jest to piękne miejsce o malowniczej rzeźbie terenu, wielu punktach widokowych, roztaczających się na Zalew Wiślany, Żuławy i Mierzeję.
Zespół folwarku powstał w XVIII w. jako zaplecze uzdrowiska w Nadbrzeżu. Postacią, która przyczyniła się do rozkwitu majątku w Bogdańcu był niewątpliwie Karl Schmidt, mistrz murarski i radca elbląski, który w 1872 roku, odkupił posiadłość z niewielką cegielnią. Ten wyniesiony obszar, pierwotnie nazywany Górą Klejową później zaczął funkcjonować pod nazwą Hohenhaff – miejsce górujące nad Zatoką.
Ów majątek był przez Schmidtów skrupulatnie powiększany (na początku XX w. obejmował 96 ha) i rozbudowywany, by stać się bardziej znamienitym niż majątek z którego się wywodził. Dwór był wiejską siedzibą rodziny i miejscem z którego zarządzano cegielnią. Sukcesywnie powstawały kolejne zabudowania inwentarskie gospodarstwa hodowlanego i sadowniczego. Założenie folwarczne obejmowało czworobok budynków z pierwszą siedzibą właścicieli, staw, parter trawiasty służący rekreacji, wzgórze z drugą siedzibą, 2 ha sadów owocowych, a także hektary ziemi, pastwisk, lasów.
Podziwiając panoramę Zalewu Wiślanego z alei kasztanowej, zobaczymy pierwszy budynek z czerwonej cegły, stojący w najwyższym punkcie całego założenia, obecnie służy jako budynek mieszkalny. Pierwotnie był on siedzibą ostatniego z właścicieli – Ernsta Schmidta, powstałą na przełomie XIX i XX w. Drugą dominantą architektoniczną stanowią zabudowania usytuowane na niższej terasie, z pierwszą siedzibą właścicieli i ciekawą, ośmiokątną wieżyczką widokową na dachu stajni, dobudowaną w późniejszym czasie celem kontemplacji panoramy.
KIKOŁY – KADYNY – OSTROGÓRA – PAGÓRKI
Te cztery miejscowości: Kikoły, Kadyny, Ostrogóra i Pagórki, zostały powiązane ze sobą od XIX w., za sprawą jednego właściciela – Birknera, by ostatecznie wejść w posiadanie króla Prus i cesarza niemieckiego Wilhelma II Hohenzollerna.
Folwark w Kikołach (przysiółek wsi Kadyny) był zwany potocznie Kurzą Wsią, powstał prawdopodobnie już w XV w., należąc w owym czasie do starostwa tolkmickiego. Zmieniał wielokrotnie właścicieli, powiększany o kolejne morgi ziemi, by za 40 tyś. talarów wejść w posiadanie Artura Birknera i zostać przyłączonym do majątku kadyńskiego. Za czasów Birknera był to folwark z pięknym dworem i zabudowaniami gospodarczymi standardowo wzniesionymi wokół dziedzińca, młynem, stawami, bażantarnią i znaczną powierzchnią gruntów.
Kikoły są położone u podnóża Wysoczyzny Elbląskiej, z jednej strony napierają na nie lasy na wzniesieniach, a z drugiej okalają płaskie tereny biegnące w stronę Zalewu Wiślanego, całość przecina malowniczy potok Grabianka.
Na terenie należącym do folwarku, znajdowała się kapliczka nazywana „Pięć Lip”, według legend powstała za czasów rycerstwa. Do owej kapliczki w Kikołach od XVII w. prowadziła z Tolkmicka procesja dziękczynna dla św. Rocha jako uzdrowiciela w czasach dżumy. Pod koniec XIX w. doszło do pożaru, w którym spaliły się budynki gospodarcze, na ich odbudowę miały posłużyć materiały z rozbiórki kadyńskich budynków klasztoru franciszkanów.
Zespół dworsko folwarczny w Kadynach, najbardziej znany i okazały z folwarków na Wysoczyźnie Elbląskiej z budynkiem bramnym godnym cesarza i największą, pięknie zachowaną, murowaną stodołą w Europie. Folwark jest położony u wejścia Drogi Pięknych Widoków, prowadzącej przez Ostrogórę do Pagórek biegnącą między innymi przez rezerwat Kadyński Las.
Na wzniesieniu, później nazwanym Klasztorną Górą, w średniowieczu znajdował się gród staropruski, który Krzyżacy zdobyli i zniszczyli, zakładając folwark u jego podnóża. W XV w. dobra kadyńskie razem z m.in. folwarkami w Ostrogórze i Pagórkach, otrzymał rycerz Jan Bażyński. Później zmieniały właścicieli, by w XIX w. trafić w ręce Daniela Birknera, który to przystąpił do znacznej rozbudowy budynków, strawionych przez pożar oraz dokupił folwark kikojski. Najznamienitszym jednak z właścicieli był cesarz Wilhelm, dzięki któremu cała wieś przeszła prawdziwą metamorfozę. Rozbudowano nie tylko zabudowania folwarczne, również rodziny robotników w nim pracujących otrzymały domy.
Do zabudowań za czasów cesarza należał kompleks stajni z punktem weterynaryjnym, obory, wozownie, spichlerz, stelmacharnie – warsztaty pracy rzemieślników, (cztery ostatnie później przebudowane na magazyn), park maszyn (później przebudowany na stajnie) z wybiegiem dla koni pośrodku oraz stodoła. Sama stodoła mierząca ponad 65 m długości na 16 m szerokości i wysoka na 15,20 m, posiadała napęd transportu zewnętrznym dźwigiem i suwnicą pod kalenicę dachu, którą były podnoszone całe wozy z sianem by później do dźwigu podczepić kosz na słomę. Do budynków folwarcznych należała również gorzelnia z domem gorzelnianego, rządcówka, płatkarnia i kartoflarnia. Dziedziniec z zabudowaniami gospodarczymi folwarku, jest skomunikowany efektownym budynkiem bramnym z łącznikiem z przełomu XIX i XX w.
Według zapisów z 1945 r. do zasobów ziemskich gospodarstwa kadyńskiego należało 327 ha ziemi ornej, siedliska, ogrody, 67 ha lasów i 123 ha pastwisk. Łącznie zajmowało 517 ha terenu.
Majątek Ostrogóra był od początku powiązany z majątkiem kadyńskim. Folwark zlokalizowany jest malowniczo w połowie tzw. Drogi Pięknych Widoków prowadzącej z Kadyn do Pagórek, z pełnym wąwozów rezerwatem Buki Wysoczyzny Elbląskiej z jednej strony i pagórkowato ukształtowanym krajobrazem pól z pozostałych stron. Ze szczytu jednego z polnych wzniesień można podziwiać roztaczający się widok na Zalew Wiślany. Nieopodal w leśnych zastępach wiją się potoki Olszanka i Grabianka, a w rezerwacie odnajdziemy głaz narzutowy nazwany ‘Kamieniem Złotego Wina’.
Zabudowania standardowo zlokalizowane wokół centralnego dziedzińca, otoczonego budynkami gospodarczymi i dworem, nie zmieniły się praktycznie od XIX w. Głównego wjazdu na teren majątku ‘pilnują’ potężne dęby, pomniki przyrody, rosnące także przy stawie. Obecni właściciele urozmaicili otoczenie budynków o niską zieleń i żywopłoty grabowe.
Wznosząc się coraz wyżej, spacer po folwarkach kończymy we wsi Pagórki, położonej w połowie drogi Łęcze – Ogrodniki, która pierwotnie nazywała się Sarnie Góry, później Górki. Na południe od wsi znajduje się najwyższa na terenie Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej Góra Chmielowa – 194 m.n.p.m.
Niepozorna, zapomniana wieś, założona w XIV w. przez Zakon Krzyżacki, nigdy nie była samodzielnym majątkiem, od wieków należąca do włości kadyńskich. Układ wsi jest układem typowo folwarcznym z którego zabudowań pozostały jedynie potężna trzykondygnacyjna obora i stajnia, powstałe na początku XX w.
FOLWARKI WCZORAJ I DZIŚ
Folwarki na Wysoczyźnie Elbląskiej po 1945 roku, podobnie jak na pozostałych terenach Polski przechodziły na rzecz Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W Kadynach utworzono Powiatową Żeńską Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego, a majątek kadyński jak i kikolski, podlegał pod Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego z siedzibą w Warszawie. W Kadynach, Pagórkach i Kikołach – została powołana Państwowa Stadnina koni w Kadynach. Ostrogóra również trafiła do Państwowego Gospodarstwa Rolnego następnie Państwowej Stadniny Koni.
Kres świetności folwarku w Bogdańcu również nadszedł z rokiem 1945. Pomimo tego, że samo gospodarstwo nie zostało zniszczone, jego losy bywały różne. Cały majątek ruchomy został przejęty przez tzw. służby ‘trofiejne’ w ‘45, a majątek nieruchomy był dzierżawiony bądź służył przebywającym po wojnie w Połoninach funkcjonariuszom NKWD i UB. W późniejszych latach powojennych w Bogdańcu powstało Gospodarstwo Pomocnicze dla Zasadniczej Szkoły Ogrodniczej utworzonej w Połoninach. W latach 80’tych nastąpił czas dewastacji, trafiły wówczas do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, tak jak dobra kadyńskie. Ziemie zostały odłączone od zabudowań.
W latach 90 tych nastąpiły czasy prywatyzacji. Obecnie w dawnym folwarku kikolskim znajduje się prywatna stadnina koni z agroturystyką. Ostrogóra zyskała norweskiego właściciela, który odrestaurował budynki i zajął się hodowlą zwierząt, w tym koni arabskich. W Kadynach z budynku gorzelni i domu gorzelnianego powstała restauracja i hotel, stajnie są użytkowane zgodnie z przeznaczeniem. Bogdaniec również trafił w prywatne ręce. Walory zabytkowe w postaci zabudowań zostały zachowane, dawny układ przestrzenny nadal jest czytelny. Ówczesne sady porastające terasy, zajęły grunty uprawne, które następnie przechodzą w ostre wąwozy naturalnych lasów schodzących do Zalewu. Dawna zieleń wysoka okalająca siedziby porastają głównie samosiewy pierwotnie nasadzonych drzew.
Wysoczyzna Elbląska od A do Z! Zapraszamy do lektury:
A jak Abegg | A jak aster solny
B jak bielik | B jak Bażantarnia
D jak dzięcioł | D jak domy podcieniowe
E jak Elbląskie Towarzystwo Starożytności | E jak Elfrida
F jak flora wiosenna | F jak folwarki
G jak głazy narzutowe | G jak gody wiosenne
H jak Hoggo | H jak Huta Żuławska
J jak jeleń sika | J jak jaskółki
K jak kruszczyki | K jak krajobraz kulturowy
L jak lepiężnik | L jak lilia złotogłów
Ł jak Łęcze | Ł jak łuskiewnik
M jak miodunka | M jak marzanka wonna
N jak Natura 2000 | N jak Nadbrzeże
O jak orzesznica | O jak olsza
P jak pomniki przyrody | P jak pióropusznik strusi
R jak rezerwat przyrody | R jak rzekotka drzewna
S jak Szlak Kopernikowski |S jak szlaki rowerowe
Ś jak Święty Kamień | Ś jak śledziennica skrętolistna
U jak uszatka | U jak użytki ekologiczne
